Batı Afrika'da Sömürge Mirası 74 Yıllık Para Birimi Tarihe Karışıyor

ALAATTİN DOĞRU - Batı Afrika'da, adını sömürgeden alan 74 yıllık CFA frangı tarihe karışıyor.

Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron'un Fildişi Sahili'ni ziyaretinde mevkidaşı Alassane Ouattara, Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (UEMOA) ülkelerinin sömürge mirası CFA frangını bırakarak "eko" para birimine geçtiğini duyurmasıyla 74 yıllık bir para birimi tarihe karışmış olacak.

UEMOA ile Orta Afrika Ekonomik ve Parasal Topluluğu (CEMAC) üyesi 14 Afrika ülkesi, sömürge döneminden bu yana CFA frangını, "Batı Afrika CFA frangı (XOF)" ve "Orta Afrika CFA frangı (XAF)" olarak iki ayrı şekilde kullanırken, Benin, Burkina Faso, Gine Bissau, Fildişi Sahili, Mali, Nijer, Senegal ve Togo, 2020'den itibaren "eko" para birimine geçecek.

- Adını sömürgeden alan para birimi

"Afrika Fransız Sömürgeleri (CFA) frangının" serüveni, 26 Aralık 1945'te Fransa'nın Afrika'daki iki sömürge bölgesinde bu para birimini tedavüle sokmasıyla başladı.

Batı Afrika ve Orta Afrika'da "frank bölgesi" alanında kullanımda olan para birimi, 1958'de "Afrika Fransız Topluluğu" adını aldı. Ülkelerin bağımsızlığını kazandığı 1961-1962'de ise sömürge para biriminin adı "Afrika Finansal Topluluğu frangı" olarak değişti.

Afrika ülkelerinin bağımsızlığını kazanmasıyla o dönem Fransız frangı ile sabit paritede tutulan CFA frangı da eleştirilmeye başlandı.

- Sabit paritenin CFA'nın değerini artırması kalkınmaya en büyük engeli oluşturdu

Fransa, 1973'te CFA sisteminde yaptığı düzenlemeyle Fransa Merkez Bankası'ndaki Afrika döviz rezervleri oranını yüzde 100'den yüzde 65'e düşürdü. Sonrasında ise Paris'te bulunan Afrika merkez bankaları, 1970'lerin sonunda fiziki olarak tamamen Afrika'ya taşındı. Orta Afrika Devletleri Merkez Bankası, 1977'de Kamerun'un başkenti Yaounde'ye, Batı Afrika Devletleri Merkez Bankası da 1978'de Senegal'in başkenti Dakar'a geçti.

Fransa, 1994'te CFA bölgelerinde yaptığı devalüasyon ile CFA frangının değerini yüzde 50 düşürdü. Fransa, Avrupa Birliği'nin avroyu dünya piyasalarına tanıttığı 1999 sonrasında da CFA frangının değerini avroya sabitleyerek "frank bölgesini" yönetmeye devam etti.

Soğuk savaşın sona erdiği 1990'ların başında gelişmemiş ülkeler üzerindeki siyasi baskının hafiflemesi ve iç savaşların azalmasıyla kalkınmaları en kolay olan ülkeler atağa geçti ve tüm kıta, ortalama yüzde 10 büyüme seviyesini yakaladı. Ancak CFA frangı kullanan ülkelerde, sabit paritenin para biriminin değerini artırması kalkınmaya en büyük engeli oluşturdu.

- Fransa'nın argümanları ekonomik istikrar, düşük enflasyon

Fransa, avroya sabit CFA frangını (1 avro = 655,97 CFA frangı) korumak için bu ülkelere ekonomik istikrar, yıllık en fazla yüzde 3 enflasyon, GSYH'nin yüzde 70'ini geçmeyen kamu borcu ve GSYH'nin yüzde 3'ünün altında bir bütçe açığı garantisi veriyor.

Bu garanti karşısında CFA frangını kullanan ülkeler, tüm döviz rezervlerinin yüzde 50'sini Fransa'nın hazinesinde tutuyor. 2012'ye kadar yüzde 65 civarında olan bu oran, şu anda yüzde 50-65 arasında değişiyor.

Fransa, her yıl milyarlarca dolar tutan bu rezervleri Paris borsasında yüzde 0,72 sabit kar oranıyla günlük işletiyor ve elde ettiği karı kendi bütçesinde kullanıyor.

- Tartışmalar 2015'te alevlendi

Afrikalı ekonomistler arasındaki CFA tartışması, 2015'te Fransa Merkez Bankası'na 19 milyar avro rezerv aktarıldığının ortaya çıkmasıyla alevlendi. Tartışmalar, Afrika'nın tam bağımsızlığını savunan ünlü aktivist Kemi Seba'nın, Eylül 2017'de bir CFA frangı banknotunu yakmasının ardından iyice kızıştı.

Uzmanlar, CFA frangının, yürürlükte olduğu ülkelerin ekonomisine göre çok güçlü olduğunu, bunun ihracatı kötü etkilediğini belirtti.

Ekonomistler ise dünyanın en zayıf ekonomisine sahip Nijer ve Orta Afrika Cumhuriyeti gibi ülkelerin mali politikalarının kendi ülke konjonktürüne bağlı olmak yerine güçlü Avro Bölgesi'nin politikalarına bağlı kalmasıyla piyasalardaki ürünlerinin rekabet değerini kaybettiğini savundu.

Ham madde üreterek işlemeden satan ülkelerin, 2000'lerde avronun dolar karşısında yükselmesiyle büyük zarar ettiğini belirten ekonomistler, avro karşısında sabit paritesini koruyacak olması nedeniyle para biriminin sadece adının değişeceğini söyledi.

- Müzakereler gizlilik içinde yürütüldü

Fransız gazetesi Le Monde'un haberine göre, CFA frangıyla ilgili müzakereler UEMOA Dönem Başkanı, Fildişi Sahili Cumhurbaşkanı Ouattara ile Macron arasında büyük bir gizlilik içerisinde haziran ayında başladı.

Afrika'da Fransa'nın askeri varlığı ve ekonomik hegemonyasına karşıtlığının arttığı bir dönemde, Fildişi Sahili Cumhurbaşkanı Ouattara, dün Macron'un ülkeyi ziyareti sırasında, Batı Afrika'daki 8 ülkede CFA frangının (XOF) yerini "eko" para biriminin alacağını duyurdu.

- "Eko"ya geçiş, kısa vadede büyük değişiklikler vadetmiyor

Cumhurbaşkanı Ouattara, duyuruyu yaparken, bu kararın tamamen bağımsız şekilde alındığını söylese de CFA frangından "eko"ya geçiş, kısa vadede büyük değişiklikler vadetmiyor.

Fildişi Sahili liderinin, "eko"nun da CFA frangı gibi avroya sabitleneceğini belirtmesi, Afrikalı ekonomistlerin en büyük endişesi olan "fazla değerli para birimi" durumunu değiştirmeyecek.

"Eko" sisteminde Fransa, Batı Afrika Merkez Bankası (BCEAO), bankacılık komisyonu ve para politikası konseyinde bulunan temsilcilerini de çekecek. Afrika ülkeleri, yüzde 50'sini Fransa Merkez Bankası'nda tuttukları döviz rezervlerini buradan çekerek başka yerlere aktarabilecek.

Diğer yandan, Fransa, kriz durumunda garantör ülke olmayı sürdürecek. "Eko"yu kullanan ülkelerin, ithalatlarını ödeyemeyecek bir duruma düşmesi halinde Fransa, bu ödemeleri yapacak ve para politikası konseyine dönmeye de hak kazanacak.