Okkası 3 Kuruşa Satılan 'Tarih'

ÇİĞDEM ALYANAK - Bir bölümü kağıt hamuru yapılmak üzere 1931 yılında okkası 3 kuruşa Bulgaristan'a satılan Türkiye'nin 600 yıllık askeri, siyasi ve iktisadi belgelerinin yer aldığı Osmanlı arşivinin kopyalarının geri getirilmesinde önemli rol oynayan eski Osmanlı Arşivi Daire Başkanı İsmet Demir, "Bu arşiv bizim kanımız kadar kıymetli. Bu belgeler ülkemize geri gelmemiş olsaydı, bacağı, kolu, beyni yok olmuş bir topluluk haline gelirdik." dedi.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın "Vakıf Haftası ve Restorasyonu Tamamlanan 250 Eserin 7 Bölgeden Canlı Bağlantılı Toplu Açılış Töreni"ndeki konuşmasında Osmanlı arşivlerinin okkası 3 kuruşa Bulgaristan'a satılmasını, birbirinden değerli belgelerin yer aldığı arşivin bugün Sofya Kütüphanesi'nin en nadide, en muteber eserlerini oluşturduğunu gündeme getirdi.

Türkiye'nin 600 yıllık askeri, siyasi ve iktisadi belgeleri, 1931 yılında dönemin Maliye Bakanlığınca Latin alfabesine geçildiği, Osmanlı Türkçesi, Arapça ve Farsça yazılı belgelerin işlevini yitirdiği gerekçesi ve ayrıca gelir elde edilmesi amacıyla satışa çıkarıldı.

Askeri, mali, siyasi, hukuki, edebi, denizcilik ve bilim tarihi ile ilgili yaklaşık 30-50 ton arası değerli belge, Sofya'da faaliyet gösteren Srnee Berger kağıt fabrikasının sahibi İsviçre Asıllı Ermeni Berger ailesi tarafından, İstanbul Deftarlığı Maliye Arşivi'nden kağıt hamuru yapılmak üzere satın alındı. Sultanahmet'teki Osmanlı Arşivi Binası'ndan balya balya sarılarak çıkarılan belgeler, vagonlara yüklenerek trenle Bulgaristan'a götürüldü.

- Arşiv belgeleri, hamur olmaktan kurtarıldı

Arşivin satışından haberdar olan ilk kişi, Son Posta Gazetesi yazarı İbrahim Hakkı Konyalı oldu. Yaptığı haberlerle evrak satışının durdurulması için uğraşan Konyalı, bu girişiminde başarılı olamadı. Türk arşivciliğinin kurucusu Muallim Cevdet İnnaçalp, büyük bir hassasiyetle konunun üzerine giderek İstanbul milletvekili Halil Edhem Eldem vasıtasıyla Başbakan İsmet İnönü'ye ulaştı.

Arşivin satışının durdurulması için Manisa Milletvekili Refik Şevket de TBMM'ye önerge verdi. Bu önerge üzerine genelge yayınlayarak arşivin satışı durduruldu.

Türk basınının yoğun haberleri üzerine Bulgaristan Başkonsolosluğu'nda görevli Bulgar Panço Doref, Sofya'daki Srnee Berger fabrikası tarafından satın alınan kağıtların lüzumsuz kağıt değil, önemli Osmanlı belgeleri olduğunu kendi hükümetine bildirdi.

Satılan belgelerin hurda kağıt değil, tarihi arşiv belgeleri olduğunun anlaşılması üzerine Bulgar hükümeti arşiv belgelerine, fabrikaya ulaşmadan Sofya Tren İstasyonu'nda el koydu. Bu sayede arşiv belgeleri, hamur olmaktan kurtarıldı. Bulgaristan bu sayede en büyük Osmanlı arşivlerinden birini kurmuş oldu.

- Belgelerin kopyaları, 62 yıl sonra Türkiye'de

Bugün, Bulgaristan Milli Kütüphanesi Nadir Eser Departmanı'nda Osmanlı Devleti'ne ilişkin bir milyona yakın arşiv belgesi bulunuyor.

Bunların büyük bir bölümü Osmanlı Türkçesi, geri kalanı ise Arapça ve Farsça belgeler. Kütüphanede 191 adet kadı sicili, 720 maliye, 405 tımar defteri bulunuyor.

Ülkenin hafızası niteliğindeki bu arşivin Bulgaristan'da kalmasına gönlü razı olmayan Devlet Arşivleri Genel Müdürü İsmet Binark (1992-1997), Osmanlı Arşivi Daire Başkanı İsmet Demir ile harekete geçti.

Yaklaşık bir yıl süren tarih operasyonu sonunda, belgelerin orijinalleri değilse de kopyaları 62 yıl sonra Osmanlı Arşivleri'ndeki yerini aldı.

- Arşiv dizaynıyla eksik belgeler tespit edildi

Dönemin Osmanlı Arşivi Daire Başkanı Demir, 1992-1993 yıllarında gerçekleşen tarih operasyonunu, AA muhabirine anlattı.

Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı'nda görev yaparken 150 kişilik bir personel ile arşivin dizaynını gerçekleştirmek için çalışmalara başladıklarını anlatan Demir, dönemin Devlet Arşivleri Genel Müdürü İsmet Binark'ın Bulgaristan'a satılan belgelerin ve evrakların yeniden temini konusunu gündeme taşıdığını aktardı.

Uzun bir çalışma sonunda mevcut Osmanlı belgelerindeki eksikleri, tarihi belgelerdeki kopuklukları tespit ettiklerini ifade eden Demir, bu kopukluğun tamamlanması için ilk önce mevcut evrakların tespitinin yapıldığını belirtti.

Demir, "Bu belgelerin okunuşu sırasında kopukluklar söz konusudur. Tarihi olayları değerlendirmek mümkün değildir çünkü büyük bir bölümü Bulgaristan'a satılmıştı." dedi.

İsmet Demir, Bulgaristan'ın da elindeki belgeleri inceledikten sonra düzenlediğini, ardından arşivlediğini ifade etti.

Bu belgelerin temini konusunu İsmet Binark ile uzun uzun görüştüklerini daha sonra Bulgaristan'daki arşiv müdürü ile irtibata geçtiklerini, bu belgelerin yeniden temini üzerine konuştuklarını anlatan Demir, Türkiye'deki arşivde yer alan boşlukların tespitini Bulgaristan'daki arşiv yetkililerine verdiklerini ve bununla ilgili Bulgaristan'da da tespit çalışması yapıldığını söyledi.

- Fatih Sultan Mehmet'in mektubu da geri geldi

Elde edilen verilerin karşılaştırıldığını belirten Demir, sözlerine şöyle devam etti:

"Bulgaristan'a götürülen belgelerin kataloglarını inceledik. Bu belgelerin hakikaten yok pahasına, kurumuş kağıt olarak satıldığını gördük. Bu belgeleri yeniden nasıl temin edebileceğimiz konusunda bir çalışma yapıldı. Bu belgelerin geri satın alınması gerekirdi ama bütçemizde hiçbir meta söz konusu değildi. Elimizde Bulgaristan ile ilgili çok değerli belgeler var. 10 gün süren toplantılar sonunda bu belgeler ile Osmanlı belgelerinin takas yapılması konusunda mutabakata varıldı. Ancak daha sonraki süreçte belgelerin kopyalarının karşılıklı olarak verilmesi kararlaştırıldı. Bulgaristan'daki araştırmacıların yararlanıyor olması nedeniyle bu belgelerin asıllarını vermediler. "

Vagonlarla giden belgelerin kopyalarının tam 62 yıl sonra disketlere kopyalanarak Türkiye'ye getirildiğini ifade eden Demir, Türkiye'ye kopyası getirilen belgeler arasında Fatih Sultan Mehmet'in Bosna'yı fethiyle ilgili bir mektubunun da yer aldığını anlattı.

- "Belgeler ülkemize geri gelmemiş olsaydı..."

Demir, Osmanlı Arşivleri'nin önemine ilişkin şunları söyledi:

"Bir milletin, tarihini yeterince kavramadan, bilmeden ne milletinin ne vatanının kıymetini idrak etmesi mümkün değildir. Tarih, milletlerin dirilişinin kaynağıdır, vesikasıdır. O olmadan, millet tarihini bilmeden geleceğini koruması, muhafaza etmesi veya geliştirmesi mümkün değildir. Tarihi bilgi, insanların damarlarındaki kan kadar değer taşır. Dolayısıyla milletler o tarihi doğru olarak idrak ettiği sürece, devletini korumayı muhafaza etmeyi, geliştirmeyi, oradan aldıkları ilhamla kurarlar. Bu arşiv bizim kanımız kadar kıymetli. Bu belgeler ülkemize geri gelmemiş olsaydı, bacağı, kolu, beyni yok olmuş bir topluluk haline gelirdik.

Ben belki dünyanın, çağdaşım olan insanların en mutlularından biriyim. Şu anda 80 yaşındayım. 80 yaşında bir insan olarak o hatıraları, geçmişte yaşadığım olayları hatırladıkça yeniden diriliyorum."

- "Orası rutubet yatağı"

Arşivlerin muhafazasında en önemli etkenin hava durumu olduğunu anlatan Demir, kağıtların bulunduğu yerin rutubetli olmaması gerektiğini aksi halde bu arşivlerin her şeye rağmen bozulmaya ve yok yolmaya mahkum olacağını dile getirdi.

Sultanahmet'ten Kağıthane'ye taşınan Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'ndeki belgelerin, yeterince muhafaza edilmesinin ve rutubetin ortadan kaldırılmasının mümkün olmadığını ifade eden Demir, "Çünkü orası rutubet yatağıdır. Osmanlı Arşivi'nin oraya değil de bir başka yere taşınması konusunda uzunca süre çalışma yaptık ama ikna edemedik." diye konuştu.